عوامل نجومی موثر در رویت هلال ماه

از نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می‌شود که ماه نو یا مقارنه ماه و خورشید نامیده می‌شود. در این حالت، ماه روی خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه به صورت هلال باریک شامگاهی دیده می‌شود.
به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می‌شود که به طور میانگین برابر ۲۹٫۵۳ روز و طول متوسط یک ماه قمری است؛ اما از آن‌جا که تعداد روزهای هر ماه باید عددی صحیح باشد، هر ماه در تقویم قمری ۲۹ یا ۳۰ روز دارد.

درتقویم هجری قمری قراردادی ماه‌ها به طور متوالی ۲۹ و ۳۰ روزه در نظر گرفته

می‌شوند؛ اما این روش بیشتر برای بررسی‌های محاسباتی و تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی بر اساس معیارها و ضوابطی ۲۹ یا ۳۰ روزه بودن ماه تعیین می‌شود و در این صورت ممکن است که چند ماه متوالی ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد. طبق محاسبات حداکثر ۳ ماه متوالی می‌تواند ۲۹ روزه و ۴ ماه متوالی می‌تواند ۳۰ روزه باشد.
مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه رویت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردای آن، روز اول ماه بعد است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رویت نشد، ماه ۳۰ روزه خواهد بود. آن‌چه در اینجا اهمیت دارد، پیش‌بینی وضعیت رویت‌پذیری هلال ماه در روز بیست‌ونهم و مشاهده آن است.

عوامل نجومی موثر در رویت هلال ماه

در نگاه اول واضح است که هر چه مدت زمان سپری‌شده از مقارنه (سن هلال ماه) بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد و در نتیجه سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر می‌شود. اما این تمام ماجرا نیست و عوامل مختلفی در رویت هلال ماه موثر خواهند بود که به چند مورد آن اشاره می‌شود:

ارتفاع هلال: یکی از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیرگذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال بیشتر باشد، رویت آن آسان‌تر است.

مدت مکث : هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد، ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر می‌شود و امکان رویت فراهم می‌شود.

ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه قوسی بیان می‌شود. (هر ۶۰ دقیقه قوس برابر ۱ درجه است.) طبیعی است که هر چه جدایی زاویه‌ای هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.

فاز ماه: اصطلاحاً به نسبت سطح روشن ماه به کل سطح آن، فاز ماه گفته می‌شود. معمولاً فاز ماه را بر حسب درصد بیان می‌کنند.

معیار آغاز ماه قمری در ایران و عربستان

جمهوری اسلامی ایران: در کشور ما تقویم هجری قمری در کنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسک مذهبی به این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در کشورمان، شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج تقویم قمری از نظر فقهی مقام معظم رهبری بهره می‌برد. از نظر مقام معظم رهبری، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دو چشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. هم چنین اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رویت‌پذیر بودن یک هلال توافق داشته باشند، نظر آن‌ها کافی است. ستاد استهلال مقام معظم رهبری در ماه‌های مختلف (به خصوص ماه مبارک رمضان و شوال) فعال بوده و گروه‌های رصدی مجهز را برای رویت اعزام می‌کند. در سال‌های اخیر، مقام معظم رهبری رویت هلال در روز را نیز پذیرفته‌اند که این مسئله موجب ایجاد حوزه جدیدی در رویت هلال شده است.

تقویم عربستان (ام‌القری) : بسیاری از مردم فکر می‌کنند که تقویم عربستان صحیح و همیشه با رویت واقعی هلال ماه منطبق است و در بسیاری از مواقع از آن برای اثبات یا رد شروع ماه قمری در کشور استفاده می‌کنند. معیار شروع ماه در تقویم عربستان به این صورت است که باید مقارنه ماه و خورشید اتفاق افتاده باشد و در شهر مکّه معظمه، ماه پس از خورشید غروب کند. در این صورت فردای آن روز اول ماه در تقویم ام‌القری خواهد بود. با بررسی وضعیت یاد شده در ماه‌های مختلف مشخص می‌شود که این معیار در بسیاری از موارد نمی‌تواند دلیلی بر رویت‌پذیر بودن هلال باشد (مراجعه شود به ماهنامه آسمان شب، سال اول، شماره هفتم، صفحه ۵۵).
اما در ماه‌های مهم (رمضان، شوال، ذی‌الحجه) آغاز ماه با بررسی گزارش‌های رویت هلال اعلام می‌شود. در این کشور، شورای عالی قضایی گزارش‌های رویت هلال را بررسی و برای شروع ماه اطلاعیه صادر می‌کند. با این وجود هم به دلیل گزارش‌های غیرعلمی که توسط افراد غیرمتخصص ارائه می‌شود، شواهدی وجود دارد که اعلام اول ماه با هیچ معیارعلمی قابل توجیه نیست.